یکی از مباحث مهم در طب سنتی، بحث مزاج شناسی است. حضرت علی (علیه السلام) در خطبه یک نهج البلاغه می فرمایند: "خداوند انسان را مخلوطی از رنگ‏های گوناگون، و چیزهای همانند و سازگار، و نیروهای متضادّ، و اخلاط و مزاج‏های گوناگون، گرمی، سردی، تری، و خشکی قرار داد. " طبق آثار مکتوب باقی مانده از دانشمندان گذشته، مزاج به معنای آمیختن دو چیز با یکدیگر است. در واقع مزاج کیفیت و حالتی است که از واکنش متقابل اجزا مواد متضاد (آتش، هوا، آب و خاک) به وجود می آید. در این واکنش متقابل، بخش زیادی از یک یا چند ماده با بخش زیادی از مواد متضاد با هم ترکیب می شوند، و بر یکدیگر تاثیر می گذارند، از این ترکیب، کیفیت و حالت متشابهی به وجود می آید که مزاج نامیده می شود. به زبان بسیار ساده تر مزاج نتیجه تاثیر کیفیت های عناصر چهارگانه یعنی گرمی، سردی، خشکی، و رطوبت بر یکدیگر است. اگر بدن آدمی را دقیقاٌ مورد برسی قرار دهیم، می بینیم که از اندام های متعددی تشکیل شده و هر اندامی از سلول های خاص ساخته شده است. هماهنگی اندام ها نیز موجب سلامتی و حیات و ادامه آن می گردد. در بدن هر فرد چهار نوع خلط وجود دارد که آنها را اصطلاحاٌ اخلاط اربعه می نامند. اخلاط اربعه که در واقع معادل همان عناصر اربعه یعنی آتش، هوا، آب و خاک می باشند، عبارت اند از صفرا ، خون ، بلغم و سودا. در حالت طبیعی، اخلاط اربعه در بدن هر شخص سالمی باید به حالت تعادل باشد تا زندگی و ادامه حیاط او مقدور باشد. تعادل اخلاط اربعه را مزاج گویند.
با مطالعه اخلاط اربعه به طور جداگانه وظیفه هر یک مشخص می شود. هر نوع مواد غذایی، اثر خاصی بر روی اخلاط اربعه می گذارد و آن را به حالت تعادل یا عدم تعادل در خواهد آورد. با توجه به اینکه تعادل کدام یک از این اخلاط در بدن به هم خورده باشد، یک فرد ممکن است صفراوی مزاج، دموی مزاج، بلغمی مزاج و یا سوداوی مزاج باشد. که انشاالله مشخصات هر یک به تفکیک ارائه خواهد شد.


مشخصات افراد صفراوی مزاج صفرا چیست؟ خون از 4 بخش یا به عبارتی 4 طبقه تشکیل شده است. این بخش ها با توجه به وزنشان به ترتیب روی هم قرار گرفته اند. صفرا سبکترین خلط می باشد و در بالای سایر اخلاط قرار گرفته است. صفرا دارای مزاج گرم و خشک است. خلط صفرا که معنی فارسی آن تلخه است دارای رنگ زرد تا سبز است. مزه آن هم تلخ است و از این رو به آن تلخه نیز گفته می شود. این خلط دارای چندین وظیفه می باشد، از مهمترین وظایف خلط صفرا ترقیق و قابل نفوذ کردن خون در مویرگها و گذرهای بسیار باریک غذا است. از دیگر وظایف خلط صفرا شستشوی جدار روده ها از بلغم ها و مواد چسبنده است. ضمنا احساس نیاز به دفع مدفوع نیز از کارهای خلط صفرا است. بخشی از خلط صفرا نیز به مصرف تغذیه برخی اندام ها مثل ریه می رسد. نسبت این خلط در خون بایستی 1% باشد، در صورتی که از این مقدار تجاوز کند، در فرد با توجه به میزان افزایش این خلط ممکن است علائم زیر بروز نماید که به چنین فردی، صفراوی مزاج می گویند.

بازتاب روانی و رفتاری در افراد صفراوی: 1- علاقمند به ادبیات و ریاضیات، 2- دارای استعداد خشونت و بدخلقی، 3- پائیز و زمستان را دوست دارند، 4- گاهی عاشق و گاهی فارغ، 5- گاهی با اراده، گاهی سست، 6- گاهی پرانرژی گاهی کم انرژی، 7- دارای استعداد معنوی به صورت مقطعی، 8- تند و تیز و بی قرار، 9- گاهی پر جرأت و گاهی آرام، 10 - پرخاشگر، 11 - ناآرام و دودل، 12- گاهاً باعث رنجش دیگران می شود. 13 - تیزبین و دقیق در برخی ابعاد، 14 - مقید به اصول، منظم و حساس، 15- آینده نگر و گاهاً خیالباف و دقیق در تصمیم گیری، 16 - حاضرجواب و باهوش، 17 - گاهاً سخاوتمند، 18 - میل بالای جنسی و توان جنسی متغیر، 19 - سریع، چالاک و پرانرژی 20 - پرحرف. علائم پوستی صفراوی ها دارای پوستی خشک و بدون رطوبت، دارای منافذ پوستی درشت، رگهای دست گاهی آشکار و گاهی پنهان هستند، رنگ پوست گرایش به زردی دارد، سفیدی چشم سفید با گرایش زرد است، مردمک چشم میشی روشن است، موی سر، خشک و ضخیم و برجسته است، رنگ مو، سیاه و خرمایی است و صفراویها غالباً کم مو هستند.
علایم گوارشی صفراوی ها مزة دهان تلخ صبحگاهی است، غالباً دهان خشک و تشنه است، افراد صفراوی کم اشتها هستند، توان هضم غذا بالاست، نفخ معده ندارند، یبوست ندارند، گرایش به شیرینی و شوری هم ندارند. افراد صفراوی غالباً گرایش به ترشی دارند، بوی بد دهان ندارند، بوی بد مدفوع ندارند، قار و قور شکم ندارند، تمایل به سردی ها دارند و از گرمی ها گریزانند. افراد صفراوی غالباً در اثر حجامت تعدیل مزاج یافته و رنگ و رویی به مراتب روشنتر از قبل خواهند داشت، اشتهای آنان با حجامت افزایش مییابد و در صورت تکرار حجامت فربه و چاق خواهند شد. نمونهای از رژیم غذایی مناسب برای افراد صفراوی کاهوست که سرد و تر است و برای دفع صفرا مفید است. ماهی، ماست و به طور کلی لبنیات، گوجه فرنگی، مرکبات، ماء الشعیر (آب جو) آبغوره ، آبلیمو برای صفراوی ها مفید و لازم است.

مشخصات افراد دموی مزاج دم چیست؟ خلط دم، که در فارسی به آن خون گفته می شود، دارای رنگ قرمز و مزه شیرین است و بوی بدی ندارد. مهمترین وظیفه خلط خون، تغذیه بدن است. به همین خاطر به تمامی نقاط بدن می رود و تقریبا در همه جا حضور دارد. خلط خون در تشکیل و تولید گوشت و عضلات بدن نقش اصلی را به عهده دارد. مزاج خلط خون گرم و تر است. خلط خون از جهت وزن دارای وزن و قوام معتدل ترین خلط به حساب می آید و در مقایسه با خلط صفرا از آن سنگین تر است و به همین دلیل در طبقه زیرین صفرا قرار می گیرد. در یک انسان عادی و سالم میزان دم، باید 49 درصد باشد. در روایات از مزاج دم به بهترین مزاج تعبیر شده است. همچنین توصیه می شود که زنان باردار در ماه پنجم و ششم دوران بارداری حجامت کنند تا فرزندانی با مزاج دموی داشته باشند. اما در صورتی که مقدار این خلط از 49 درصد افزایش یابد، موجب بروز رفتارها و حالاتی خاص در فرد می شود که میزان بروز این علائم وابسته به میزان غلبه این خلط می باشد. به شخصی که دارای غلبه دم است، دموی می گویند.

بازتاب های روانی و رفتاری در افراد دموی 1- علاقمند به ادبیات و موسیقی. 2- استعداد شاعری. 3- علاقمند به طبیعت . 4- اهل عشق و محبت. 5- بلندپرواز. 6- دوراندیش. 7- اهل خیر و معنویت. 8- خوش اخلاق و خوش رو. 9- شجاع و جسور. 10- دارای توان ریسک. 11-اعتماد به نفس بالا. 12- سخاوتمند. 13- تنوع طلب و بی علاقه به کار تکراری. 14- معمولاً بی نظم. 15- نوع دوست. 16- معمولاً بدحال در تابستان. 17- دارای هوش و حافظة قوی. 18- میل و توان جنسی فراوان. 19- چالاک و پرانرژی. 20- مستعد شقاوت آنی.

علایم پوستی افراد دموی پوست نرم، مرطوب و گرمی دارند، منافذ پوستی درشتی دارند که از علایم منافذ درشت خوب عرق کردن است. رگهای دست آشکار و برجسته است، رنگ پوست گندم گون یا گلگون است رنگ چشم (سفیدی) با گرایش قرمز است ،رنگ مردمک میشی تیره و سیاه است. موی سر: درشت و قابل انعطاف و دارای پیچ درشت است، رنگ مو: سیاه خرمایی تیره و روشن و معمولاً پر مو هستند.

علایم گوارشی مزه دهان: شیرینی صبحگاهی است، دهانشان کم رطوبت است و کم تشنه می شوند. اشتهای زیاد و خوراک خوبی دارند، توان هضم غذا بسیار بالاست نفخ معده ندارند، یبوست ندارند، گرایش به شیرینی کم دارند و گرایش به شوری هم بسیار اندک است. گرایش به ترشی کم دارند. بوی بد دهان ندارند، بوی بد مدفوع ندارند، قار و قور شکم ندارند تمایل به سردی ها ندارند ولی تمایل به گرمی ها اندکی دارند. افراد دموی باید غذاهای خنک و سردی مثل آش انار، آش آلو، آب زرشک خیار، مرکبات و ماست و... مصرف کننده تا حرارت بدن تعدیل شود. اگر فرد دموی همراه با غذای گرم مثل شیرینی جات از مواد و اغذیه سرد استفاده نکند دچار جوش و خارش بدن، گر گرفتگی، بیقراری، کهیر، سوزش ادرار، سوزش سر دل، و آفت دهان خواهد شد. معمولاً بیماری های افراد دموی در اثر افزایش حرارت و رطوبت و به طور کلی افزایش خود خون به وجود می آید که حجامت به عنون مؤثرترین درمان برای دموی مزاج ها مطرح است. چون دم گرم و تر است و رژیم غذایی مناسب برای دموی ها رژیم غذایی سرد و خشک است. مثل بادمجان و عدس که مزاج سرد و خشک دارند. مشخصات افراد بلغمی

بلغم چیست؟ خلط بلغم، دارای رنگ سفید است و به آن خون ذخیره، گفته می شود. زیرا از خواصش یکی آن است که وقتی اندامی به غذا نیاز داشته باشد ولی سیستم غذا رسان بنا به عللی نتواند این کار را انجام دهد، با صرف حرارتی که اندام نیازمند بر بلغم صرف می کند آن را به حالتی شبیه به خلط دم می رساند و از آن تغذیه می کند. از این جهت خلط بلغم را غذای اضطراری قلمداد کرده اند. از دیگر وظایفش لیزکردن و تسهیل حرکت اندام های پر تحرک مانند مفاصل و زبان و چشم است. این خلط به جز این که به عنوان غذای ذخیره محسوب می شود در تولید و افزایش چربی در بدن نقش اساسی دارد. خلط بلغم از جهت مزاج سرد و تر است. این خلط در مقایسه با خلط صفرا و دم از هر دوی آن ها سنگین تر و غلیظ تر است به همین دلیل طبقه زیرین این دو خلط قرار می گیرد. میزان این خلط در یک فرد سالم، 49% است. در صورتی که میزان بلغم در فردی افزایش یابد، به فرد بلغمی مزاج می گویند و ممکن است دارای بعضی از خصوصیات زیر باشد.

بازتابهای روانی و رفتاری در افراد بلغمی 1- گرایش به علوم عقلی و ریاضیات. 2- حسابگر و محتاط 3- بد بهار و بد زمستان 4- منطقی و عاقل 5- میانه رو، محتاط و گاهی ترسو 6- تجارت پیشه 7- آرام ، منزوی و دارای حرکات کند 8- گذشته نگر 9- ظریف و ریزبین و حساس 10 - منظم و دقیق 11 - دارای استعداد افسردگی 12 - بدون استعداد ریسک 13 - اهل سازش و بی اراده -14 درون گرا و منفی باف 15 - نیازمند محبت 16 - کینه توز 17 - فراموشکار و کندذهن 18 - بی علاقه به یادگیری 19- میل و توان جنسی بسیار کم 20 - راحت نسبت به اکثر مسایل.

علایم پوستی افراد بلغمی دارای پوستی نرم و مرطوب ، غالباً سرد، دارای منافذ ریز (تعرق کم) رگ های پنهان دارند، رنگ پوست سفید، سفیدی چشم، سفید بی حال، مردمک آبی و روشن دارای موهای نرم و نازک و لخت با رنگ زرد ،بور و خرمایی روشن و سفید و غالباً افراد بلغمی بی مو هستند.

علایم گوارشی دهانی بی مزه ، مرطوب و پر آب دارند، اشتهای زیاد و خوراک فراوان دارند، توان هضم غذا در آنان کم است، معده نفاخی دارند، گاهی یبوست دارند و گرایش به شیرینی و شوری دارند به میزان زیاد. گرایش به ترشی و بوی بد دهان ندارند، بوی بد مدفوع ندارند، قار و قور شکم دارند، تمایل به سردیها ندارند و در عوض تمایل به گرمیها به شدت در آنان وجود دارد. اگر بلغم در سر اضافه شد بلاهت و حماقت ایجاد میکند که در اثر افزایش سردی در سر است، تمام داروهای افزایش حافظه گرم هستند ، اوج سردی در مغز آلزایمر پدید می آورد. (البته سرد و خشک). اگر بلغم در خون نباشد تنفس انجام نمیگیرد. افراد بلغمی نباید سردیجات را به تنهایی میل کنند (همراه با گرمی میل شود).

مشخصات افراد سوداوی سودا چیست؟ سودا، خلطی است که به خاظر تیرگی رنگش آن را به این نام خوانده اند. این خلط را به درد و رسوب خون تشبیه کرده اند. از وظایف این خلط استحکام بخشیدن به برخی اندام ها چون رباط ها می باشد. ضمنا به تغذیه اندام هایی چون مو و ناخن می رسد. خلط سودا دارای مزاج سرد و خشک است. در مقایسه با سایر اخلاط از همه سنگین تر و غلیظ تر است. به همین دلیل در آخرین طبقه قرار می گیرد. میزان این خلط در یک فرد سالم 1% می باشد. در صورتی که از این میزان افزایش یابد موجب بروز علائم و بیماری هایی می گردد. در طب سنتی، مزاج سوداوی بدترین مزاج می باشد که درمان آن نیاز به زمان بسیار زیادی دارد و شاید نزدیک به دو سال طول بکشد.

بازتابهای روانی و رفتاری افراد سوداوی 1- علاقمند به حسابگری و مسایل فنی. 2- کودن و کوته فکر 3- علاقهمند به بهار و تابستان. 4- کم احساس و منطقی. 5- میانه رو و محتاط 6- کم انرژی و مداومت در انجام کار. 7- تمایل کم به معنویت. 8- ناآرام و همیشه در فکر. 9- دارای وسواس و نگرانی و دودلی. 10 - بدون توان ریسک. 11 - انتقامجو. 12 - مجذوب نمیشود. 13 - میل جنسی فراوان و توان جنسی کم. 14 - فکر و خیال فراوان. 15 - بدبین، حساس، نگران. 16 - منظم. 17 - درونگرا. 18- اهل جدال و جنجال. 19 - تیزبین و بادقت. 20 - لجباز.

علایم پوستی افراد سوداوی پوست خشک و بدون رطوبت و دارای منافذ متوسط، رگ های دست پنهان است، رنگ پوست تیره است، رنگ چشم (سفیدی) سفید تیره است. رنگ مردمک میشی و قهوهای است. موی سر، خشک و ضخیم یا مجعد است، رنگ مو، سیاه مات و جوگندمی است و فرد سوداوی معمولاً کم مو است.

علایم گوارشی افراد سوداوی مزه دهان صبحگاهان شور مزه است و دهان، خشک و کم آب است، اشتها زیاد، ولی خوراک کم است، توان هضم غذا بسیار کم است، نفخ معده فراوان دارند، یبوست دارند، گرایش به شوری و شیرینی دارند، گرایش به ترشیی ندارند، بوی بد دهان ندارند، بوی بد مدفوع، ندارند، قار و قور شکم دارند، تمایل به سردیها ندارند و تمایل به گرمیها دارند.
سودا چون سرد و خشک است افراد سوداوی باید از غذاهای سرد و خشک پرهیز کنند و در عوض از غذاهای گرم و تر مثل عسل استفاده نمایند. غذاهای سرد و خشک مثل برنج که بدن را با افت رطوبت مواجه میکند، مهم ترین عامل یبوست است (به خاطر دفع رطوبت). در میان فصل ها، پاییز فصل سوداست و بهترین فصل برای حجامت افراد سوداوی نیز فصل پاییز است.

از بین نان ها نان سنگک مناسبتر از بقیه است. (به خاطر وجود سبوس). سودا به معنای سیاهی است و افراد سوداوی باید از مولدات سودا مثل بادمجان و عدس و چا پرهیز نمایند (کمتر مصرف کنند) [سودا استخوان ساز است] تیر کشیدن سر، سردرد سوداوی است و حساسیت به صدا هم از افزایش سوداست که این دو با حجامت به همراه مصرف سرکه به عنوان رقیق کننده خون برای درمان بکار میرود. یخ، سودا زاست و همه مزاجها باید از آن پرهیز کنند. (آب به صورت غیرمستقیم باید سرد شود). در کتاب های طبی قدیمی چنین آمده است:"اگر طبیب بتواند شخص سوداوی مزاج را راضی کند هنر کرده است."